εφ. ΤΑ ΝΕΑ
21/6/2008
Ο ήρωας της Κέννεντυ βρίσκει τον εαυτό του στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έως τότε ήταν ένα αδύναμο και μπερδεμένο αγόρι. Κατατάσσεται στην πολεμική αεροπορία και συνδέεται με πανίσχυρη ανδρική φιλία με τα υπόλοιπα μέλη του πληρώματος. Ο πόλεμος θέτει ωμά διλήμματα, όμως το 1949, σε καιρό ειρήνης, η μνήμη και η ελπίδα αποδεικνύονται πιο περίπλοκη υπόθεση. Η Κέννεντυ γράφει με λιμαρισμένη γλώσσα, πρόζα που τραγουδάει.
εφ. ΤΑ ΝΕΑ του Δ. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗ
19/7/2008
Στο μυαλό του Άλφρεντ Ντέι
Ο ΝΤΕΪΒΙΝΤ ΛΟΤΖ ΑΦΙΕΡΩΣΕ 4.550 ΛΕΞΕΙΣ ΣΤΟ «ΝΕW ΥΟRΚ RΕVΙΕW ΟF ΒΟΟΚS» ΓΙΑ ΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙ (ΑΠΟΘΕΩΤΙΚΑ) ΤΟ «DΑΥ» ΤΗΣ ΣΚΩΤΣΕΖΑΣ ΚΕΝΕΝΤΙ, ΚΑΤΑΛΗΓΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΕΙΝΑΙ «ΝΟΤ ΑΝ ΕΑSΥ RΕΑD, ΝΟΤ RΕΑDΕR FRΙΕΝDLΥ». ΑΝ ΚΑΤΑΦΕΡΕΤΕ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΒΑΣΕΤΕ, ΕΙΝΑΙ ΣΙΓΟΥΡΟ ΟΤΙ ΘΑ ΚΑΜΑΡΩΝΕΤΕ ΜΙΑ «ΗΜΕΡΑ».
«Σε ποιο σημείο τρέλας σκοπεύεις να φτάσεις;», αναρωτιέται σε κρίση ο Άλφρεντ Ντέι που, με το επώνυμό του, δίνει και τον τίτλο στο μυθιστορήμα Day. Την ίδια κρίση έχεις υποστεί κι εσύ, ο αναγνώστης, διαβάζοντας το σκοτεινό και περίπλοκο μυθιστόρημα της Α.Λ. Κένεντι. Παίρνοντας όμως μια βαθιά ανάσα, αντιλαμβάνε- σαι ότι όσα τράβηξες στην ανάγνωση άξιζαν τον κόπο, όπως άξιζαν και τα τέσσερα βραβεία που έχει πάρει μέχρι στιγμής το Day.
Ο Άλφρεντ είναι μόλις δεκαπέντε χρονών όταν ξεσπάει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ζει σε ένα φτωχικό ψαροχώρι, σιχαίνεται τον πατέρα του που βρωμάει ψαρίλα και δέρνει τη γυναίκα του και τον μικρό Άλφρεντ. Πριν καν τον καλέσουν στον πόλεμο, καταφεύγει σμηνίας στη ΡΑΦ, γίνεται πυροβολητής και μέλος του επταμελούς πληρώματος ενός βομβαρδιστικού Λάνκαστερ. Αυτή θα είναι στο εξής η ζωή του. Μια ζωή ανάμεσα στην απογείωση, τον βομβαρδισμό, τη συντροφικότητα της ομάδας που πετάει διασχίζοντας σύνορα ακαθόριστα, βομβαρδίζοντας πόλεις- στόχους της ευρωπαϊκής ηπείρου, της ναζιστικής Γερμανίας. Κάποια στιγμή, που ο Άλφρεντ βρίσκεται στο έδαφος κατά τη διάρκεια ενός γερμανικού βομβαρδισμού, γνωρίζεται με την Τζόυς. Η Τζόυς, που ο άντρας της πολεμάει στην Ασία, διαβάζει την «Οδύσσεια» του Ομήρου- πάντως όχι του άλλου Τζόυς, η σκιά του οποίου βαραίνει τη 48χρονη Σκωτσέζα συγγραφέα.
Όταν καταρρίπτεται το βομβαρδιστικό τους, ο Άλφρεντ πέφτει με αλεξίπτωτο, αιχμάλωτος στα χέρια των Γερμανών και υπόκειται σε φρικτά βασανιστήρια. Μόνη του παρηγοριά η Τζόυς, ενώ πίσω η μητέρα του πεθαίνει κακοποιημένη από τον άντρα της για τον οποίο ο Άλφρεντ ετοιμάζει μια μοιραία εκδίκηση. Με τη λήξη του πολέμου θα δουλέψει σε ένα βιβλιοπωλείο, σημαδεμένος, τραυματισμένος ψυχικά και διανοητικά, έχοντας χάσει τη συντροφικότητα της ομάδας του πληρώματος, αλλά και τη γυναίκα που αγαπούσε, αφού εκείνη θα επιστρέψει στην αγκαλιά του συζύγου. Έτσι, όταν θα του δοθεί η αφορμή να ταξιδέψει στη Γερμανία, το 1949, για να πάρει μέρος σε μια βρετανική ταινία που θα αναπαριστά τα στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου, θα πάει ελπίζοντας ότι εκεί, ανάμεσα στους κομπάρσους και τα ψεύτικα σκηνικά, θα μπορέσει να προσομοιώσει και τη δική του ιστορία.
Κάπως έτσι έχει η πλοκή του μυθιστορήματος, η οποία ουδέποτε εξελίσσεται γραμμικά. Αντιθέτως, επειδή η αφήγηση είναι ασυνεχής, ακολουθεί την εσωτερική ροή της συνείδησης του «βαρεμένου» Άλφρεντ, καθώς πηγαινοέρχονται οι φάσεις της ζωής του, ενώ οι σκέψεις του, διατυπωμένες σε δεύτερο πρόσωπο, εναλλάσσονται με πρωτοπροσωπικές αλλά δίνουν χώρο και στην τριτοπρόσωπη αφήγηση. Όλο το κείμενο είναι γραπωμένο επάνω του, στο κοντό του σώμα, στο κουνημένο του μυαλό που δεν μπορεί να βάλει σε τάξη τις λέξεις του. Στοχασμοί τύπου, «Το άπειρο είναι η πηγή των πολέμων- του αφήνουν χώρο να εισβάλλει», θυμίζουν ήρωα μπεκετικού μονολόγου- άλλωστε ένας Ιρλανδός από το επταμελές πλήρωμα του βομβαρδιστικού λέγεται Μολλόυ. Ο Άλφρεντ παίρνει υπόσταση από τον πόλεμο, νιώθει μυθιστορηματικός ήρωας, μα το μυαλουδάκι του σέβεται περισσότερο τα βιβλία παρά τους ανθρώπινους στόχους κάτω στη γη. «Τι σημαίνει βομβαρδίζω; Τι πέφτω έξω για ένα μίλι; Βαράς με υπολογισμούς στα τυφλά. Να βρίσκεις τον εχθρό και αναχωρείς». Άσχετο αν ο εχθρός είναι η Έσση ή το Αμβούργο, με αθώους πολίτες που τρέχουν να κρυφτούν. ΄Εχοντας υπόψη την αντιπολεμική στάση της Κένεντι, μπορούμε να αποτολμήσουμε έναν σύγχρονο παραλληλισμό με τους άστοχους βομβαρδισμούς προς ανατολάς, το ίδιο ταξίδι στην άκρη της νύχτας.
Το Day είναι ίσως το πιο πυκνό και απαιτητικό βιβλίο της Κένεντι, σαν ταινία του Ντέιβιντ Λιντς, σαν τον «Άμλετ» του Wooster Group που είδαμε στο Φεστιβάλ Αθηνών. Ο μεταφραστής Δημήτρης Αθηνάκης βούτηξε θαρραλέα στο κείμενο, αναδεικνύοντας την παραληρηματική ποιητικότητα της αφήγησης. Χαρά στο κουράγιο του και στο δικό σας, όσων το διαβάσετε μια μέρα. Όμως, αν ύστερα από χρόνια, το ανακαλύψουν με καθυστερημένο ενθουσιασμό κάποιοι νεοφώτιστοι (όπως τον Σελίν), εσείς θα καμαρώνετε γι΄ αυτήν την «ημέρα».
εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ της ΑΡΓΥΡΩΣ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ
12/9/2008
Η μπαλάντα του αεροπόρου
Η εσωτερική μάχη ενός πυροβολητή στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο
Στον «Παράδεισο» -το προηγούμενο μυθιστόρημα της Α. Λ. Κένεντι- αποτυπώνεται η εσωτερική περιπέτεια μιας αλκοολικής, της αυτοκαταστροφικής Χάννα, όπου μέσα από έναν ωκεανό συνειρμών και εικόνων παρουσιάζεται η φύση του εθισμού, της ερωτικής σχεδόν προσκόλλησης με το μέσον που οδηγεί στη λήθη, δίνοντας μας εκ των έσω τη σπαρακτική εικόνα μιας πάσχουσας γυναίκας. Το «Day», πέρα από το επίθετο του ήρωα, είναι και η παράδοξη ονομασία του ζοφερού κόσμου στον οποίο η συγγραφέας μάς εισάγει, τον κόσμο του πολέμου. Στο μυθιστόρημα, εκτός των άλλων, παρουσιάζεται, σε αργή κίνηση, και η κατάβαση στο σκότος αλλά και οι απόπειρες διάσωσης, καθώς βλέπουμε με αδρές λεπτομέρειες τον τρόπο που μια συνείδηση έρχεται αντιμέτωπη με την αποκτήνωση, την απόλυτη φρίκη και τις αδιανόητες καταστροφές, αλλά και το πως ο ήρωας, ως ένας ακόμα εθισμένος, επιστρέφει -έστω και ως κομπάρσος- στο θέατρο του πολέμου, εκεί όπου παίχτηκε η τραγικότερη παράσταση της ζωής του.
Η Κένεντι βάζει τον ήρωα της, Αλφρεντ Ντέι, πυροβολητή ενός βομβαρδιστικού αεροπλάνου, να παίζει τον κομπάρσο σ' ένα φιλμ, σε μια μακάβρια επανάληψη των δοκιμασιών που υπέστη κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου όχι μόνο δεν υπερβαίνει την τραυματική εμπειρία αλλά προστίθενται και νέες που ενώνονται συνειρμικά με τις παλιότερες, παρουσιάζοντας το παρόν ως μια συνέχεια του πολέμου ενώ ο ίδιος γίνεται, πέρα από αχθοφόρος της δικής του ατομικής συνείδησης, και η συνείδηση μιας εποχής. Ο Ντέι καταλήγει να αποτελείται από συμπιλήματα, λόγια άλλων, ακόμα και ζωές άλλων, διάτρητος και ανοιχτός, επιτρέποντας σε αυτές τις φωνές να διεκδικήσουν μέρος της δικής του, η εκφορά της οποίας άλλες φορές γίνεται άναρχα και άλλες συνειρμικά, συνθέτοντας μια υψηλών απαιτήσεων διαστρωματωμένη πρόζα. Η πολυεπίπεδη αφήγηση, η οποία απέσπασε τον έπαινο της κριτικής, εισέρχεται στη διαδικασία αποτύπωσης του χαώδους εσωτερικού τοπίου, ενορχηστρώνοντας θολές μνήμες, τραύματα, αισθητηριακές προσλήψεις αλλά και αναγνωστικές εμπειρίες. Ξένα λόγια συνωθούνται στη σκέψη του και ανασκευάζουν τις παλιές εικόνες, μεταθέτοντας τα γεγονότα και εξετάζοντας τις άλλες διαστάσεις τους προκειμένου να λάβουν τη θέση που τους αρμόζει στο παρόν και στο προσωπικό πεδίο μάχης, όπου συγκρούονται οι αντίπαλες πλευρές του εαυτού του.
Βομβαρδισμοί στην ενδοχώρα
Το μυθιστόρημα αρχίζει το 1949, ο πόλεμος έχει τελειώσει και ο Αλφρεντ Ντέι έχει προσληφθεί ως κομπάρσος σε μια πολεμική ταινία, τα γυρίσματα της οποίας γίνονται σ' ένα γερμανικό στρατόπεδο, όπου είχε ο ίδιος φυλακιστεί το 1943. Αυτή είναι όλη κι όλη η πλοκή του βιβλίου, η οποία φαίνεται να απασχολεί τη συγγραφέα πολύ λιγότερο από την πλούσια και ευμετάβλητη εσωτερική ζωή του ήρωά της: «Ηθελα να αποτυπώσω το πώς είναι να βρίσκεσαι μέσα στο μυαλό κάποιου. Αν η πλοκή ορίζεται από τα εξωτερικά γεγονότα που συμβαίνουν στους χαρακτήρες, τότε δεν υπάρχει, αλλά ενδιαφέρομαι κυρίως για τα πράγματα που οι άνθρωποι κουβαλάνε και που συνήθως δεν τα προσέχεις», είχε και η ίδια δηλώσει σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις της, τακτική την οποία εφαρμόζει απαρέγκλιτα και στο «Day».
Τα ελάχιστα γεγονότα της αφήγησης παρουσιάζονται άναρχα και σύμφωνα με το πώς αυτά εισπράττονται από τους χαρακτήρες. Ο Αλφρεντ μοιάζει από την αρχή ιδιαίτερα ταραγμένος, τριγυρίζει στα πλατό, αφήνει μουστάκι και μαλώνει χωρίς φανερή αιτία με κάποιον συνάδελφο, ο οποίος ισχυρίζεται πως ήρθε από την Ουκρανία. «Το στρατόπεδο των γυρισμάτων δεν ήταν αυτό που περίμενε. Στην αρχή, ήταν απλώς κάτι ήρεμο κι είχε σκεφτεί ότι θα 'ναι μια χαρά μ' αυτό, περισσότερο ευχαριστημένος απ' ό,τι όλα τα τελευταία χρόνια. Δεν έμοιαζε ότι θα μπορούσε να καταφέρει τη μικρή, προσωπική του παντομίμα μέσα σ' όλη αυτή την επαγγελματική υποκριτική και ότι θα κατάφερνε ν' αναδυθεί αυτόχρημα απ' το μέρος που 'χε χάσει τον εαυτό του, ή μάλλον το σκοτεινό, μουδιασμένο κενό που 'λεγε ότι κοιμόταν μέσα του».
Οι σκέψεις του κυκλώνουν το παρελθόν, τους βομβαρδισμούς και τις επιδρομές, τον θάνατο φίλων και συντρόφων του, αλλά και κάποιες ταραχώδεις προσωπικές μνήμες που εγείρονται και δεν του επιτρέπουν να προσαρμοστεί στο καταθλιπτικό παρόν. Εικόνες της ζωής του αναδύονται και απρόσμενα στοιχειώνεται από μια καινούρια ανάμνηση η οποία προωθεί ένα νέο αφηγηματικό κύκλο: Η εφιαλτική παιδική του ηλικία, η δουλειά του σ' ένα ιχθυοπωλείο, ένας δεσποτικός, τυραννικός πατέρας, ο θάνατος της μητέρας του, η χαλαρή συντροφικότητα και οι έριδες του πληρώματος καθώς και η μετέπειτα απασχόλησή του σ' ένα βιβλιοπωλείο, όταν πασχίζει να μορφωθεί και να γίνει καλός χειριστής των λέξεων, επανέρχονται με δραματική φόρτιση.
Η κοπιώδης αυτή εκτέλεση γίνεται σε τρία εναλλασσόμενα αφηγηματικά πρόσωπα. Υπάρχει το τρίτο πρόσωπο, όπου ο Αλφρεντ Ντέι περιγράφεται με μια κάποια αποστασιοποίηση, το υποκειμενικό πρώτο πρόσωπο εν είδει εσωτερικού μονολόγου, όπου μας περιγράφει τα συναισθήματά του, και το μυστηριώδες δεύτερο, όπου όλες οι εσωτερικές διεργασίες του ήρωα παρακολουθούνται στενά από κάποιον που τις κατανοεί απολύτως και έχει αναλάβει να τις φέρει στην επιφάνεια αλλά και που πιθανότατα είναι μια ακόμη προωθημένη πτυχή του ήρωα. Κάθε κίνηση, κάθε συνειρμός και κάθε εντύπωση αποδίδονται διεξοδικά και με σχολαστική λεπτότητα.
Αφηγηματικός άθλος
Ο άθλος της Κένεντι είναι η απόδοση μιας μάλλον ανέφικτης εμπειρίας: η εισβολή στο μυαλό κάποιου. Παρακολουθούμε λεπτό προς λεπτό την κάθοδο στην προσωπική του κόλαση, την περιγραφή της αβύσσου που τον καταπίνει, αλλά και τη γέννηση συναισθημάτων ιδιαίτερα λεπτών και ευγενικών, όπως ο έρωτας του για την Τζόις, μια γυναίκα που συναντάει ένα βράδυ σ' ένα καταφύγιο του Λονδίνου. Η συνάντηση αυτή είναι και από τα δυνατότερα σημεία του βιβλίου, καθώς η επαφή τους μοιάζει να επέδρασε ιδιαίτερα εμψυχωτικά στη βομβαρδισμένη του καρδιά.
Ταυτόχρονα, μέσα από την αποσπασματική παρουσίαση πληροφοριών, παρακολουθούμε την πάλη του Αλφρεντ να αναρριχηθεί σε μια ανώτερη κοινωνική τάξη, τον αγώνα του για την κατασκευή μιας καινούριας περσόνας μέσα από ψήγματα πληροφοριών και εκφράσεων που ξεσηκώνει από βιβλία και συντρόφους και τη δυσκολία του να αποσπαστεί από τη συλλογική ταυτότητα του πληρώματος και να ανασυγκροτήσει τη δική του.
«Ζούσε μ' έναν τρόπο που δεν μπορούσε να αναγνωρίσει: φωτεινός κι απόμακρος, θαρρείς και η λύτρωση του είχε καταφτάσει ήδη, και ξεκλείδωτος κάπου σε μια άκρη του μυαλού του, που τον έπαιρνε μακριά απ' τη βρομιά του, τη σάρκα του».
Η επιθυμία του για ζωή, οι ονειροπολήσεις, οι ρεμβασμοί και η ταραχή του εξιστορούνται λεπτομερειακά, αποκαλύπτοντας τους τρόπους με τους οποίους μια ανθρώπινη ύπαρξη μπορεί να σχηματιστεί και να τροφοδοτηθεί, αλλά και η ανεπανόρθωτη βλάβη που επιφέρει ο πόλεμος τόσο στα θύματα όσο και στους νικητές.
Τα μυθιστορήματα του είδους, ακολουθώντας την παράδοση των μοντερνιστικών έργων, πειραματίζονται με τις δυνατότητες και τα όρια της γλώσσας, υφαίνοντας ένα είδος ιστού και μια υπνωτική ατμόσφαιρα η οποία σαγηνεύει τον αναγνώστη και σταδιακά αφήνεται στην τέχνη και στην ομορφιά της αφήγησης. Η αρχική συνάντηση της Τζόις και του Αλφρεντ απλώνεται σ' έναν αριθμό σελίδων, όπου δίνεται κάθε μικρή κίνηση, κάθε αναστεναγμός και ελαφρύ μειδίαμα, προσφέροντάς μας μια ανάγλυφη εικόνα της ψυχικής τους διέγερσης, αλλά δεν κουράζει, επειδή παίρνουμε την αίσθηση μιας ουσιαστικής συμμετοχής και όχι αυτή της απλής παρατήρησης.
Η ανάγνωση του «Day» προσομοιάζει με την ερωτική συνάντηση, η απόλαυση προϋποθέτει την εγκατάλειψη του εαυτού. Η ανταμοιβή είναι η ηδονή της επαφής με την αληθινή λογοτεχνία, η γεύση μιας ιδιαίτερα επεξεργασμένης γλώσσας. Το κοπιώδες έργο του μεταφραστή συμβάλλει στην απόλαυση, αποτέλεσμα μιας δημιουργικής ώσμωσης και λεπτομερειακής ψηλάφησης του έργου.
