εφ. ΤΑ ΝΕΑ του ΠΕΤΡΟΥ ΤΑΤΣΟΠΟΥΛΟΥ
3/1/2009
Όταν ο Βίνσεντ έκοψε το αυτί του
«ΕΚΕΙΝΟΙ ΟΜΩΣ ΠΟΥ ΖΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΟΨΗ ΤΟΥ ΞΥΡΑΦΙΟΥ ΕΧΟΥΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΝΑ ΒΛΕΠΟΥΝ ΠΙΟ ΜΑΚΡΙΑ. ΟΙ ΓΡΗΓΟΡΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ, ΟΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΙΜΕΤΑΞΥ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΚΑΝΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΕ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΚΑΝΕΙ, Η ΟΞΥΤΗΤΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΟΔΥΝΩΝ, ΟΛΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΤΑ ΚΑΥΣΙΜΑ ΓΙΑ ΕΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ. Η ΠΑΡΑΝΟΙΑ ΤΩΝ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΛΥΤΑ ΜΥΘΙΚΗ»
Ίσως στη λαϊκή μυθολογία να μην προσεγγίζει κανένας το στερεότυπο του τρελού καλλιτέχνη περισσότερο από τον Ολλανδό ζωγράφο Βίνσεντ Βαν Γκογκ (1853-1890). Διόλου περίεργο, αφού και η ίδια του η μητέρα τον θεωρούσε παρανοϊκό- «θα ζητούσα από τον Κύριο να τον πάρει μαζί Του», έγραφε στον μικρότερο αδελφό του Τεό (και, κατά ανορθόδοξο τρόπο, «προστάτη» του μεγαλύτερου), λίγες μόλις ημέρες μετά τον αυτοακρωτηριασμό του Βίνσεντ-, καθώς και οι θορυβημένοι γείτονές του στο Αρλ της Προβηγκίας, στη Νότια Γαλλία, που μάζεψαν υπογραφές για να τον διώξουν από το «κίτρινο σπίτι» του και, ει δυνατόν, να τον εγκλείσουν σε ψυχιατρικό άσυλο: «[...] Έχει φανερώσει εδώ και καιρό, και σε αρκετές περιπτώσεις ξεκάθαρα, σημάδια πως δεν έχει σώας τας φρένας. Είναι επιρρεπής στο ποτό κι όταν πίνει, έρχεται σε μια κατάσταση υπερδιέγερσης που δεν ξέρει ούτε τι λέει ούτε τι κάνει. Η αστάθειά του τρομάζει όλους τους κατοίκους του τετραγώνου και περισσότερο απ΄ όλους, τις γυναίκες και τα παιδιά».
Ο συγκάτοικος
Δεν τον θεωρούσαν όμως ψυχικά διαταραγμένο μονάχα οι απλοί επαρχιώτες, οι κατά τεκμήριο ανίκανοι να εκτιμήσουν το έργο του. Τον θεωρούσε και ο πρόσκαιρα συγκάτοικός του- από τον Οκτώβριο ώς τον Δεκέμβριο του 1888- επιφανής ζωγράφος Πολ Γκογκέν (1848-1903). Ιδού πώς σχολίασε τον θάνατό του, τέλη Ιουλίου του 1890, δύο μόλις ημέρες έπειτα από μια αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας (οι επιπλοκές της οποίας, ωστόσο, τον έστειλαν στον τάφο): «Όσο στενόχωρος και αν είναι αυτός ο θάνατος, δεν θρηνώ, γιατί ήξερα πως θα συνέβαινε, και ήξερα πόσο υπέφερε αυτός ο δυστυχισμένος φίλος παλεύοντας με την τρέλα». Παραμένει εν τούτοις αναπάντητο το ερώτημα: το έργο του Βαν Γκογκ ήταν απότοκο της τρέλας ή ανάχωμα στην τρέλα; Ο Βρετανός κριτικός τέχνης Μάρτιν Γκέιφορντ, ο συγγραφέας του Κίτρινου σπιτιού, δεν διστάζει να γνωματεύσει: «Από μια άποψη, ο Γκογκέν τον παρεξήγησε. Ο Βίνσεντ δεν ήταν ένας εμπνευσμένος, τρελός καλλιτέχνης. Ήταν ένας θαυμάσιος ζωγράφος που προσπαθούσε εναγωνίως να μη χάσει τα λογικά του. Έβλεπε τον κόσμο με σπάνια ένταση, κάτι που μετέφερε και στα έργα του. Και μόνον όταν παρατηρούσε και ζωγράφιζε, γνώριζε πόση ευχαρίστηση του έδινε αυτή η ικανότητα της βασανισμένης φύσης του».
Το επεισόδιο
Όπως οι συμπατριώτες του δημοσιογράφοι Ντέιβιντ Έντμοντς και Τζον Αϊντινάου στα έξοχα βιβλία τους Η οργή του Βιτγκενστάιν και O σκύλος του Ρουσό (αμφότερα θα τα βρείτε στις Εκδόσεις Πατάκη), έτσι και ο Μάρτιν Γκέιφορντ απομονώνει ένα συγκριτικά δευτερεύον επεισόδιο από τη ζωή δύο κορυφαίων ζωγράφων- την εφήμερη συγκατοίκησή τους στο «κίτρινο σπίτι»- και γύρω από αυτό υφαίνει ένα υβριδικό αφήγημα με δάνεια τόσο από την ιστορία της τέχνης (παρακολουθούμε το λυκόφως του εμπρεσιονισμού και την αυγή του μετεμπρεσιονισμού), την ψυχιατρική (οι διάφορες εκτιμήσεις για την «ασθένεια» του Βαν Γκογκ, με κυρίαρχη την εκτίμηση για μανιοκατάθλιψη), ακόμη και με ιστορίες που στοίχειωναν εκείνες τις ημέρες τα αστυνομικά δελτία Γαλλίας και Βρετανίας, όπως των δολοφόνων Πράντο (ο Γκογκέν παρακολούθησε τη δημόσια καρατόμησή του) και- του ασύλληπτου- Τζακ του Αντεροβγάλτη ή με τα έργα του Εμίλ Ζολά και του Γκι Ντε Μοπασάν που επηρέασαν βαθύτατα τον ψυχισμό του «βιβλιοφάγου» Βαν Γκογκ.
εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
11/1/2009
Σε τεντωμένο σχοινί
[...]
«Την περασμένη Κυριακή στις 11.30 μ.μ. κάποιος Βίνσεντ Βαν Γκογκ, ζωγράφος, από την Ολλανδία, παρουσιάστηκε στον οίκο ανοχής Νο.1, ζήτησε μια Ρασέλ και της έδωσε... το αφτί του λέγοντας: Φύλαξε αυτό το αντικείμενο με μεγάλη προσοχή. Υστερα εξαφανίστηκε». Ετσι καταγράφηκε σε τοπική γαλλική εφημερίδα τον Δεκέμβριο του 1888 ένα από τα πιο εμβληματικά «ατυχήματα» στην ιστορία της τέχνης, ο αυτοακρωτηριασμός του Βίνσεντ Βαν Γκογκ στην Αρλ, καλλιτέχνη που οι σύγχρονοί του αγνοούσαν. Σήμερα, βέβαια, ακόμα κι εκείνοι που δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν την καταλυτική επίδραση που είχε το έργο του στα κινήματα του εξπρεσιονισμού, του φοβισμού και στην αφηρημένη τέχνη γενικά, είναι σχεδόν σίγουρο ότι το παραπάνω επεισόδιο το γνωρίζουν. Τι οδήγησε όμως τον Βαν Γκογκ σ' αυτή την αυτοκαταστροφική πράξη; Και τι συνέβη ακριβώς εκείνο το μοιραίο τρίμηνο του 1888 που μοιράστηκε με τον Πολ Γκογκέν, τον μοναδικό του συγκάτοικο στο «Κίτρινο σπίτι»;
Στα όρια της παραφροσύνης
Το «Κίτρινο σπίτι» ήταν το κατάλυμα του 35χρονου Βαν Γκογκ στην Αρλ, ένα σπίτι στο οποίο ονειρευόταν να στεγάσει μια νέα καλλιτεχνική αποικία: ένα ατελιέ λουσμένο στα φωτεινά χρώματα του γαλλικού νότου, όπου θα κατέφευγαν άγνωστοι και πρωτοποριακοί ζωγράφοι σαν κι αυτόν, ανταλλάσσοντας μεταξύ τους σχόλια και ιδέες. Κι είναι ταυτόχρονα ο τίτλος του βιβλίου του Μάρτιν Γκέιφορντ (μετ. Δ. Βελισσάριου, εκδ. Ινδικτος), ένα είδος βιογραφίας που μεταμορφώνεται σταδιακά σε ψυχολογικό θρίλερ, όπου ξεδιπλώνονται λεπτό προς λεπτό όσα έζησαν οι δύο καλλιτέχνες από τον Οκτώβριο ώς τον Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς, μια περίοδο που αποδείχτηκε από τις γονιμότερες και των δύο.
Η άφιξη του Πολ Γκογκέν στην Αρλ εκείνο το πρωινό της 23ης Οκτωβρίου 1888 ήταν από τις πιο υπέροχες και πιο αγωνιώδεις στιγμές στη ζωή του Βαν Γκογκ. Κανείς ομότεχνός του δεν είχε συγκινηθεί με την προοπτική να μοιραστεί ένα μποέμικο ατελιέ μαζί του. Ομως ο αδελφός του, ο έμπορος τέχνης, Τεό, προκειμένου να τον γαληνέψει, είχε προσφέρει στον ξεπεσμένο οικονομικά Γκογκέν τροφή και κατοικία δωρεάν, με αντάλλαγμα όχι μια σειρά έργων του απλώς, αλλά και τη δέσμευση ότι θα κατηφορίσει, έστω και προσωρινά, προς το νότο.
Μέλη κι οι δυο ενός κύκλου πειραματικών νεαρών ζωγράφων του Παρισιού που έψαχναν για κάτι πέρα από τον ιμπρεσιονισμό, οι δύο άντρες αντάμωσαν έχοντας διαμετρικά αντίθετες διαθέσεις. Ο Γκογκέν που είχε αρχίσει ήδη να καθιερώνεται, με τα χρέη του πληρωμένα και την υγεία του αποκατεστημένη, εμφανίστηκε ανανεωμένος και γεμάτος αυτοποπεποίθηση. Ο Βαν Γκογκ, όμως, που σημειωτέον, στη διάρκεια εκείνης της χρονιάς είχε ζωγραφίσει γύρω στα 200 έργα, ανάμεσά τους και πολλά αριστουργήματα, χωρίς να έχει πουλήσει ώς τότε ούτε ένα, βρισκόταν πια στα όρια της παραφροσύνης.
Στο «Κίτρινο σπίτι» ο Γκέιφοντ επιχειρεί να διεισδύσει στο μυαλό των δύο ανδρών, να ζωντανέψει τις στιγμές όπου έπιναν, έτρωγαν, συζητούσαν, διασκέδαζαν, κοιμούνταν, ζωγράφιζαν και τσακώνονταν στο ιδιότυπο νοικοκυριό τους, να υπογραμμίσει όσα τους ένωναν και όσα τους χώριζαν, να στοχαστεί πάνω στα θέματα της φιλίας, της τέχνης, της ιδιοφυΐας και του παραλογισμού και να παραθέσει όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες εξερευνώντας αυτήν την οριακή στιγμή που κάποιος βιαιοπραγεί ενάντια στον εαυτό του. Και καταφέρνει να φιλοτεχνήσει τα πορτρέτα των σπουδαίων αυτών καλλιτεχνών, που παρά τη διαφορετική τους ιδιοσυγκρασία, το στιλ ζωής και τον τρόπο έκφρασης, αναζητούσαν και οι δυό μια αυθεντική, βασισμένη στην απλότητα, διαδρομή, απελευθερωμένη από τις ευρωπαϊκές πολιτιστικές συμβάσεις.
[...]
