εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ του ΚΩΣΤΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗ
17/3/2002

O καταργημένος Παράδεισος...
Στην ποίηση του Αντώνη Ζέρβα

Νοσταλγίες υπάρχουν πολλές. Η μία απ’ αυτές, η πιο συνηθισμένη, είναι εξωστρεφής. Χώρο της έχει την αγορά. Τρόπο της, την αναδρομική ουτοπία. Και ενώ ορκίζεται στο παρελθόν, κατά βάθος είναι ψευδώνυμη, αλληθωρίζει προς το μέλλον. Στους αντίποδές της υπάρχει μια άλλη, στραμμένη στα ενδότερα. Δικός της καημός δεν είναι η αναγγελία ενός κόσμου, αλλά η παραίτηση από την προσδοκία του. Το μέτρο της είναι το πένθος. Η πρώτη νοσταλγία είναι δημόσια, μεγαλόφωνη, επηρμένη. Η δεύτερη, ιδιωτική και ανανταπόδοτη. Η μία επαγγέλλεται τους ουρανούς, η άλλη αναμετρά την ερημία των τόπων.

Ο ποιητής Αντώνης Ζέρβας (ε.γ. 1953) θήτευσε για καιρό στη νοσταλγία των ουρανών. Σ’ εκείνην οφείλει το σφρίγος των πρώτων έργων του, από την «Ανάσταση της Κυρά Τσίνης» (1983) ίσαμε «Τα Aκτα» (1996). Αλλά και τη φήμη του ρινηλάτη ενός «χαμένου κέντρου», που έκτοτε τον συνοδεύει. Eχοντας βαλθεί να εξιχνεύσει τις περιπέτειες του «θεατού και αθέατου ελληνισμού», έφερε συχνά την κοσμοπολίτικη κριτική μας σε αιδήμονα θέση. Στα δύο βιβλία που ακολούθησαν το τερατώδες αριστούργημα των «Aκτων» ο Ζέρβας πήρε αποστάσεις από αυτήν την ποίηση των μεγάλων χειρονομιών. Με τις «Μεγάλες και μικρές διάρκειες» η στροφή αυτή δείχνει να ολοκληρώνεται. Ιστορία και Δήμος περνούν σε δεύτερη μοίρα, το ποιητικό Εγώ σκύβει τώρα να σπουδάσει τα δικά του απογυμνωμένα τοπία.

Ποιο είναι το θέμα αυτού του ώριμου Ζέρβα; Το υπαινιχθήκαμε ήδη: ο απολεσθείς, καλύτερα: ο καταργημένος Παράδεισος («στον τόπο μας είναι δεν είναι μία δεκαετία»). Με άλλα λόγια: η έκπτωση και η διάψευση, η ματαίωση και η ματαιότητα, η απρόσμενη («είναι, μα δεν ήταν φυσικό»), εξ ου και οδυνηρότερη αποτυχία. Ο Ζέρβας δεν θα προσυπέγραφε ίσως τον καρουζικό στίχο «Εγώ κύριοι τη διασκεδάζω την αποτυχία μου στην ύπαρξη». Η θυμικότητά του είναι άλλης λογής. Oμως και η δική του ειρωνεία είναι αυτεπίστροφη, δεν μοιάζει μ’ εκείνη την κάπως εύκολη των αισθητών, που από τα ασφαλή παρασκήνια της ιστορίας καγχάζουν τους πρωταγωνιστές της. Ο σαρκασμός του Ζέρβα συγγενεύει μ’ εκείνον του Καρυωτάκη, περνά από την αυτοκατεδάφιση.

Σε αντίθεση με τον αδάπανο σκεπτικισμό, που σηκώνει τους ώμους του εμπρός στο κενό και καμώνεται πως το θεωρεί φυσικό, ο Ζέρβας θέλγεται από αυτό, το μελετά και προσπαθεί να το ξορκίσει. Ακόμη κι αυτά τα περίπλοκα σαρκικά συμπλέγματα, που όλο και πιο συχνά στοιχειώνουν τα τελευταία του βιβλία, είναι αντεστραμμένες ιεροπραξίες. Οσοδήποτε βέβηλο, το σώμα δεν παύει να είναι το έσχατο καταφύγιο της ιερού. Η ηδονή είναι το χοϊκό αντιστάθμισμα της ματαιωμένης σωτηρίας: αντί της αιωνίας ευτυχίας, μια «στιγμιαία αποκατάσταση της ευτυχίας στην αιωνία δύναμη».

Μίλησα εν τάχει για τα θέματα του Ζέρβα. Ας πω δυο λόγια και για τις μορφές του. Από τους πιστότερους θιασώτες της παουντικής επιταγής Make it new!, ο Ζέρβας είναι ασφαλώς (από κοινού με τον Ηλία Λάγιο) ο πρωτεϊκότερος ποιητής που διαθέτουμε. Οι μορφολογικές του ζητήσεις είναι συχνά ακραίες. Ανάλογο είναι και το εύρος της ποιητικής του ιδιολέκτου: από αναβιώσεις της δημώδους βυζαντινής ώς την αγοραία του άστεως, η πολυγλωσσία του, διδαγμένη και εδώ από τον Αμερικανό miglior fabbro, δεν καταλαβαίνει από φραγμούς.

Τα ποιήματα των «Μεγάλων και μικρών διαρκειών» είναι σκηνοθετημένα πάνω σ’ έναν καμβά συνήθως αφηγηματικό. Αφορισμοί, στιγμιότυπα, παραθέματα, στιχομυθίες δορυφορούν γύρω από έναν γριφώδη, ελλειπτικό πυρήνα, ένα σεξουαλικό ρομάντζο συνήθως, που ζητεί αποκρυπτογράφο. Οι ισορροπίες αυτού του τρόπου γραφής είναι άκρως ευαίσθητες. Oμως ο Ζέρβας ξέρει να φέρνει σε λογαριασμό τις φυγόκεντρες τάσεις του υλικού του. Κι όπου κατορθώνει να τις μηδενίσει ολότελα (στον «Αυθόνιο στην Οστάνδη» ή στο «Επιπλέον πια σχεδόν», λ.χ.), το αποτέλεσμα είναι τόσο δυναμικό ώστε εντυπωσιάζει.

Εύρωστη παρά τα τραύματά της, η φωνή του Αντώνη Ζέρβα μας αφηγείται εντέλει και σ’ αυτό το σπουδαίο βιβλίο τα άλγη ενός νόστου. Μόνο που αυτήν τη φορά το γνωρίζουμε, ο νόστος είναι αδύνατος, ο δρόμος προς το μέλλον φραγμένος. Και καθώς ο ποιητής έχει φροντίσει να μας πει ότι από τις άλλες διαστάσεις του χρόνου το τώρα είναι έτσι κι αλλιώς ποιητικώς ακατοίκητο («ποτέ δεν μπόρεσα να ζήσω στο παρόν. Ποτέ δεν έμαθα τι πράγμα είναι»), άλλη καταφυγή από το παρελθόν δεν υπάρχει. Δεν είναι τυχαίο ότι η γιαγιά της τέχνης του καλείται Μνημοσύνη.