εφ. ΑΥΓΗ του ΣΤΑΜΑΤΗ ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ
26/2/2006

Η ηχηρή σιωπή των ασμάτων της Πίζας

"Η Ποίηση
στον αιώνα μας
περνάει μέσα
απο την οργωσιά
του Εζρα Πάουντ"

Συμβαίνει συχνά, βιβλία που η έκδοσή τους θα άξιζε ιδιαίτερης μνείας, να αποσιωπούνται τόσο απο τις στήλες βιβλιοπαρουσίασης των εφημερίδων όσο και απο εκείνες της κριτικής. Αυτό μπορεί να μοιάζει δυσεξήγητο, ουδείς όμως το αρνείται. Η πορεία των εκδόσεων αυτών, αν δεν έχουν την τύχη να διαφημισθούν από στόμα σε στόμα, δεν είναι καλή. Μετά βίας εξαντλούν την πρώτη έκδοση, των τριών χιλιάδων αντιτύπων (στην καλύτερη περίπτωση), σε βάθος χρόνου εννοείται, κι αν -εν τω μεταξύ- έχουν αποφύγει την πολτοποίηση.

Μα θα αντιτείνει κάποιος, πόσοι τέλος πάντων είναι οι αναγνώστες ενός ποιοτικού βιβλίου σε μια μικρή χώρα όπως η Ελλάδα; Αν μάλιστα υπολογίσουμε την "κατάτμηση" του λόγου σε διαφορετικές κατηγορίες και είδη, αυτός ή περίπου αυτός είναι ο αριθμός των αναγνωστών, ο οποίος (σημειωτέον) μειώνεται δραματικά όταν πρόκειται να "υποδεχθεί" ποιητικό ή περί την ποίηση βιβλίο.

Η "αδικία", κατά συνέπεια, μετριάζεται. Ενα καλό λογοτεχνικό βιβλίο δεν μπορεί να γίνει bestseller ακόμη κι αν δεν συμμεριστούμε την ακραία αλλά εύστοχη κρίση, σύμφωνα με την οποία τα ευπώλητα χαρακτηρίζονται ως "λογοτεχνία των ηλιθίων".

Η απόσταση ωστόσο ανάμεσα στο ευπώλητο και το "αγνοούμενο" δεν μπορεί παρά να προβληματίζει, να απαιτεί ορισμένες εξηγήσεις.
Θα αναφερθούμε σ' ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αγνοημένου από την κριτική (αλλά όχι και "απώλητου") βιβλίου:

Οι εκδόσεις Ινδικτος επανακυκλοφόρησαν στις αρχές της χρονιάς τα Ασματα της Πίζας του Εζρα Πάουντ, με πρόλογο, μετάφραση και ερμηνευτικά σχόλια του ποιητή και δοκιμιογράφου Αντώνη Ζέρβα. Οσοι γνωρίζουν το έργο του Πάουντ και εχουν παρακολουθήσει την κριτική συμφωνούν με τη διαπίστωση πως αυτό το βιβλίο ειδικά αποτελεί έκδοση αναφοράς για τα ελληνικά, τουλάχιστον, δεδομένα. Δεν υπάρχει υπερβολή στον ισχυρισμό, καθώς απορρέει από διασταύρωση δεδομένων τα οποία "εκμυστηρεύονται" (ανα)γνώστες που έχουν τη "νομιμοποίηση", τα πραγματολογικά στοιχεία, την επάρκεια αλλά και τις σπουδές να ομιλούν περί αυτού. Ήδη από τις στήλες των ΝΕΩΝ του 1995, ο Γ.Π. Σαββίδης είχε σημειώσει ανεπιφύλακτα ότι "τούτη η έκδοση είναι πιθανώς η πιο προσεκτική δίγλωσση παρουσίαση αυτού του σπουδαίου έργου, θαρρώ, σε παγκόσμια κλίμακα".

Κι όμως, το συγκεκριμένο βιβλίο αποσιωπήθηκε μέχρι σήμερα ολοσχερώς απο βιβλιαγορά και τους θεσμούς της. Λες και δεν κυκλοφόρησε!

Φταίει άραγε ο εκδοτικός οργανισμός, η Ινδικτος εν προκειμένω, με τις ελλιπείς δημόσιες σχέσεις της; Πιθανόν. Αλλά η διευρυμένη "παρέα" των βιβλιοκριτικών και όλων όσοι αρθρογραφούν ερασιτεχνικά υπερβαίνει την ικανότητα διανομής και δημοσίων σχέσεων ενός εκάστου των εκδοτικών οίκων.

Φταίει η επαρχιώτικη αντίληψη, η μικροψυχία και οι "εμπαθείς" σχέσεις μελών της συντεχνίας, που αθέατα επηρεάζουν τα λογοτεχνικά πράγματα και δεν χρωστούν "καλό λόγο" αν προηγουμένως δεν έχουν εισπράξει ανταποδοτικό τέλος; Κι αυτή η εξήγηση δεν φαίνεται πειστική, τουλάχιστον για το εν λόγω βιβλίο, διότι ο συγγραφέας του, αν και χαρακτήρας δύστροπος και αντιδραστικός προς το πνεύμα των δημοσίων σχέσεων, ζει στη "χώρα" των Βρυξελλών, μακριά απο το "μίσος και τον αλληλοσπαραγμό" των πνευματικών και λογίων ανθρώπων.

Ή μήπως φταίει η διστακτική αν όχι και αρνητική ανάγνωση του έργου του Πάουντ, από μια ηγεμονική, κακώς εννοούμενη προοδευτικη αντίληψη που εδώ και χρόνια τυραννικά μας συνοδεύει; Και πάλι όχι, διότι την τύχη του Πάουντ "απολαμβάνουν" κι άλλοι μείζονες συγγραφείς και εκδόσεις, στους οποίους δεν καταμαρτυρούνται πολιτικές "παρεκτροπές" ή στοχασμοί και ιδέες εκτός "main stream". Καταλήγουμε -ολίγον βεβιασμένα ειναι αλήθεια- πως η "αφωνία" που κατάπιε τα Ασματα της Πίζας μάλλον θα πρέπει να αναζητηθεί είτε σε πνευματική αστοχία του ποιητή και του μεταφραστή του συνακόλουθα, είτε στην εποχή, στις σύγχρονες δηλαδή κοινωνίες -σαν τη δικιά μας- που δεν είναι πλέον "γραμματικές κοινωνίες".

Ο ίδιος ο Πάουντ άλλωστε είχε προειδοποιήσει ότι η τέχνη του λόγου θα εσβηνε πριν από τα τέλη του εικοστού αιώνα.

Η προφητεία του φαίνεται πως επαληθεύεται, καθώς η εποχή μας, συνειδητά και συστηματικά πλέον, θέτει στο περιθώριό της κάθε σκοτεινό και απαιτητικό ανάγνωσμα, πολτοποιεί τη λογοτεχνία, περιορίζει τα όρια της γλώσσας και τις λέξεις της στην αμιγώς χρηστική τους αξία.
Τα Ασματα της Πίζας "ενοχλούν" λοιπόν, καθώς "...αποτελούν μνημείο όλων όσα έχασε ο κόσμος εξαιτίας των επιλογών του. Ο Πάουντ πολέμησε το πνεύμα της τεχνικής προόδου, έμεινε μέχρι τέλος πιστός στην αρχαία σοφία των αγροτικών πολιτισμών που είναι η πανανθρώπινη βάση των θεσμών" σημειώνει ο Αντώνης Ζέρβας στον πρόλογο του βιβλίου και συνεχίζει: "Ο Εζρα Πάουντ στάθηκε ο πρώτος και ίσως ο τελευταίος Αμερικανός που οραματίστηκε μιαν Ευρώπη αντάξια της παράδοσής της. Εξού και το αντιαμερικανικό, αντιφιλελεύθερο πνεύμα που διαπνέει το έργο του. Προδότης για τους συμπατριώτες του και αφελής Αμερικάνος για τους Ευρωπαίους, που απο την εποχή του Μπωντλέρ δεν έπαψαν να εξαμερικανίζονται, συναριθμείται με όσους είδαν ότι χωρίς τη μέσα Ευρώπη, ο δυτικός κόσμος είναι καταδικασμένος στη βαρβαρότητα".

Αυτά τα ολίγα για τον Πάουντ και το μεγαλειώδες έπος του. Χρειάζεται όμως να προσθέσουμε δυο-τρεις αράδες για τον Αντώνη Ζέρβα και τη δουλειά του. Οχι τη μεταφραστική των Ασμάτων, γι' αυτήν πολύ έγκαιρα (από το 1985) ο πεζογράφος Γιώργος Ιωάννου είχε αναφέρει πως "βρίσκεται στη γραμμή των σπουδαίων μεταφράσεων που έχουμε στη γλώσσα μας", αλλά για την εξαντλητική δουλειά που προδίδουν τα εμπεριστατωμένα σχόλια και οι ερμηνευτικές σημειώσεις του. Δουλειά πνευματικού μυρμηγκιού, ασύλληπτων (ανα)γνώσεων, φιλολογικής επάρκειας και αυστηρότητας. Υπενθυμίζουμε πως τα Ασματα της Πίζας αρχισαν να δημοσιεύονται για πρώτη φορά απο τις σελίδες του περιοδικού Εκηβόλος το 1982 και 1983, ενώ σε βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησαν το 1994. Το βιβλίο αυτό είχε εξαντληθεί εδώ και αρκετά χρόνια και τώρα, χάρη στην Ίνδικτο επανεκδόθηκε με νέα τυπογραφική εμφάνιση, την οποία επιμελήθηκε ο Δημήτρης Αρμάος και συμπληρωματικό πρόλογο από τον Αντώνη Ζέρβα.

εφ. ΑΥΓΗ του ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ
24/8/2006

Ο Πάουντ στην ελληνική

Γράφοντας πριν από πολλά χρόνια -σε κάποιο ουσιαστικά ανύπαρκτο σήμερα περιοδικό για την ποίηση- για τις αρετές μιας ποιητικής συλλογής του Αντώνη Ζέρβα, σχολίαζα μάλλον αρνητικά ορισμένες υφολογικές επιλογές του στην μετάφραση των |Ασμάτων της Πίζας (Pisan Cantos)|, που είχε εκδώσει ήδη από το 1994. Η αλήθεια είναι πως με είχε ξενίσει η χρήση αρκετών πεπαλαιωμένων λέξεων της ποιητικής μας, καθώς και η αμφίβολη αντιστοιχία τους με τις ανάλογες λέξεις του Έζρα Πάουντ. Στο μεταξύ, η επιμονή ορισμένων φανερά ατάλαντων στιχουργών να αναστήσουν την παλαιά αθηναϊκή σχολή -και δυστυχώς μαζί με την κοινωνική νοοτροπία της- δημιούργησε μια κρίση, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η επανεκτίμηση της μοντερνικότητας αρκετών παλαιών ποιητικών στοιχείων, τα οποία ωστόσο ήσαν μοντέρνα ήδη από την εποχή τους. Ως εκ τούτου, οι επίμαχες υφολογικές επιλογές του ποιητή και μεταφραστή των |Ασμάτων|, αποδείχθηκαν ανθεκτικές, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να αναδείξουν την ιδιαίτερη γοητεία τους• ιδίως αφού η περιρρέουσα ποιητική ατμόσφαιρα είχε δηλητηριαστεί. Εν πάση περιπτώσει, ήταν φανερό, ήδη από εκείνη τη δεκαετία, πως ο άθλος του Αντώνη Ζέρβα διέθετε κάτι μοναδικό. Στο τέλος τέλος, τι είχαμε τότε -και έχουμε ακόμη- από τον Έζρα Πάουντ στην ελληνική; Τις υπέροχες μεταφράσεις των μικρών ποιημάτων του από τον Τάσο Κόρφη, ορισμένα |Άσματα (Cantos)| μεταφρασμένα από τον Στέφανο Ροζάνη, την |Κατάυ (Cathay)| μεταφρασμένη από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, μιαν εκτενή, γενναία, αλλά όχι χωρίς προβλήματα, επιλογή από τον Ηλία Κυζηράκο, και τα |Άσματα της Πίζας|. Οι υπόλοιπες εργασίες διακατέχονται από άγνοια -εν πολλοίς ασυγχώρητη- της ποιητικής του Πάουντ ή από μάλλον δικαιολογημένη εκφραστική ανεπάρκεια των μεταφραστών.

Ο Έζρα Πάουντ παρέμεινε -για πολλούς λόγους, συμπεριλαμβανομένης της εμπλοκής του στον ιταλικό φασισμό- ο μεγάλος άγνωστος της μεταπολεμικής ποίησής μας. Η γενιά του '30 δεν τον πλησίασε. Ο Τόμας Έλιοτ υπήρξε ο απόλυτος άρχοντας των δανείων μας από την αγγλοσαξονική ποίηση, γεγονός απολύτως φυσικό, διότι πρόκειται κατά κάποιον τρόπο για μια "λαϊκή" εκδοχή του Έζρα Πάουντ. Ο μοντερνισμός του Πάουντ άπλωνε μύρια όσα πλοκάμια, κλαδιά, ή ακόμη και ακτίνες προς το μέλλον, με τρόπους οι οποίοι δεν ήσαν εύκολα καταληπτοί στην εποχή τους. Αρκεί να σημειώσουμε πως σήμερα τα |Άσματα|, μαζί με τα εκτενή ποιήματα του Μαγιακόφσκι, αποτελούν απέραντες αποθήκες επιτυχημένων και απόλυτα λειτουργικών πειραματισμών. Ο έλληνας ποιητής που θα αποφάσιζε να μεταφράσει Πάουντ, θα έπρεπε να είναι έτοιμος να ξεπεράσει τον εαυτό του, πράγμα σκληρό για οποιονδήποτε, πόσο μάλλον για ασθενικές πνευματικές ιδιοσυγκρασίες.

Ειδικά τα |Άσματα της Πίζας| είναι γεμάτα λεπίδες, τις οποίες για να αποφύγει κανείς, θα πρέπει να πλησιάζει την ποίηση με νοοτροπία -και προετοιμασία- αρχαίου μονομάχου.

Γραμμένα, όπως άλλωστε το δείχνει και ο τίτλος τους, στη διάρκεια ή και μετά την απερίγραπτη περιπέτεια του ποιητή με τις ιδέες των Ιταλών φασιστών, αποτελούν μοναδική ίσως περίπτωση σύγκρουσης της ποίησης με την πολιτική, στη σκιά της πλατωνικής διαμάχης. Ο Πάουντ αξίωσε τη δημιουργία μιας ποιητικής πολιτικής ιδεολογίας, κάτι που η πολιτική δεν μπορεί να ανεχθεί σε καμιά περίπτωση. Στο σημείο αυτό φαίνεται πεντακάθαρα πως η πολιτική -οποιαδήποτε πολιτική- δεν είναι παρά ένα εργαλείο επιβολής μιας μόνο κοινωνικής τάξης στην κοινωνία. Ο ποιητής, στον βαθμό που δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει αυτό το πρωταρχικό γεγονός, πλησίασε εκείνη την πολιτική ιδεολογία που έδειχνε να αποποιείται -τουλάχιστον ρητορικά- το ίδιο το πολιτικό στοιχείο, την ιδεολογία του φασισμού. Σημασία έχει πως η εμπειρία του αυτή τον οδήγησε να στοχαστεί γύρω σε θεμελιώδη ζητήματα της ιστορίας του παγκόσμιου πολιτισμού. Και ακόμη μεγαλύτερη σημασία έχει το γεγονός πως ξεδίπλωσε, σε όλο το μεγαλείο της, την βορτιστική στοχαστική πρακτική (Vortex) και την ποιητική μέθοδο που προκύπτει από αυτήν: του εικονισμού (Imagism). Σύμφωνα με τον Πάουντ, στην αρχή κάθε ποιητικής δημιουργίας βρίσκεται η συγκίνηση, όπως ακριβώς την ορίζει η ψυχολογία: μια κατάσταση διέγερσης που χαρακτηρίζεται από υποκειμενικά αισθήματα, συνοδεύεται συχνά από φυσιολογικές μεταβολές και παρακινεί το υποκείμενο σε δράση. Κάθε έντονη συγκίνηση διαμορφώνει ένα θεμελιώδες διανοητικό σχήμα, μια πνευματική δομική μονάδα, η επανάληψη της οποίας μπορεί να οδηγήσει σε μιαν εικόνα, υπό την έννοια ενός περίπλοκου συστήματος μορφών. Οι περίπλοκες εικόνες, με τις οποίες παρουσιάζεται μπροστά μας η πραγματικότητα, θεμελιώνονται σε στοιχειώδεις πνευματικές δράσεις. Αλλά επειδή το υποκείμενο δεν μπορεί να προσλάβει τα πράγματα παρά μονάχα αποβλέποντας σε κάποια ιδιαίτερη εμπειρική, καθημερινή σχέση μαζί τους, οι στοιχειώδεις αυτές δράσεις επαναλαμβάνονται συνεχώς και δημιουργούν πολύπλοκες εικόνες, οι οποίες τις σκεπάζουν, τις απομακρύνουν στο βάθος της συνείδησης. Η εικόνα όμως είναι κάτι στατικό. Γι' αυτό, η οικοδόμηση ενός ποιήματος δεν στηρίζεται στην παράθεση εικόνων με βάση την αναπτυσσόμενη συλλογιστική, όπως στον κλασικισμό ή ακόμη και στον δεξιό αγγλοσαξονικό ρομαντισμό, όπου το πάθος διακοσμεί κατά κάποιον τρόπο την ανάπτυξη των ιδεών, αλλά στην ανάπτυξη εικόνων που γεννούν η μία την άλλη, ξεκινώντας από το πάντα απλησίαστο θεμελιώδες πνευματικό στοιχείο. Κατά βάση, η κίνηση των εικόνων προέρχεται από την κινητικότητα, την συσσωρευμένη ένταση των λέξεων, δεδομένου ότι οι λέξεις δεν είναι ερείπια μιας ψυχικής αρχαιότητας, που πρέπει να ανασκαφούν βαθύτερα, αλλά αρχαίες οντότητες που οικοδομούν συνεχώς κόσμους. Η βορτιστική εικόνα είναι πάντα μια κίνηση και όχι μια στατική απεικόνιση. Πρόκειται για την παραγωγή όχι συναισθηματικών συνειρμών, αλλά διανοητικών σειρών, που κατευθύνονται προς διαφορετικές ιστορικές περιοχές και τις συνδέουν.

Την τακτική αυτή την ακολούθησε ο Ζέρβας, με εξαιρετικά δημιουργικά αποτελέσματα. Η αλήθεια είναι πως δεν θα μπορούσε κανείς να είναι βέβαιος πως η βορτιστική πρακτική του μεταφραστή παράγει "ακριβή" ομοιώματα της βορτιστικής πρακτικής του πρωτοτύπου. Μα πρέπει οπωσδήποτε να επισημάνουμε πως η μιμητική θεωρία, αφού απάλλαξε την ποίηση από την φορτική -και άσχετη προς τον ίδιο τον Αριστοτέλη- παρουσία της, φέρεται τώρα ως παλαιό υλικό οικοδομής στο καροτσάκι μιας ακόμη προβληματικής "επιστήμης", της μεταφραστικής. Το ερώτημα, αν και σε ποιο βαθμό είναι δυνατόν να μεταφραστεί η ποίηση, έχει προ πολλού απαντηθεί. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, των "ελληνοποιημένων" |Ασμάτων της Πίζας|, διακρίνουμε καθαρά την παραγωγή ενός ποιητικού ιδιώματος ευεργετικού για την λιμνάζουσα ποίησή μας. Λέξεις, εκφράσεις, στίχοι, ρυθμοί και ιδέες συμπλέκονται με πρωτότυπους τρόπους και ανοίγουν δρόμους εξαιρετικά χρήσιμους.

Ο Αντώνης Ζέρβας δημιούργησε ένα μοντέρνο ελληνικό έργο και, αν θέλουμε να είμαστε απόλυτα δίκαιοι, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε το γεγονός πως αυτή η ενέργειά του ήταν αμιγώς "παουντική".