εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ του ΝΙΚΟΥ ΜΑΚΡΗ
18/12/2005

Διάλογος με το παρελθόν
Γόνιμος αναστοχασμός της παράδοσης από έναν οξυδερκή και πρωτότυπο δοκιμιογράφο

Η σκέψη του Αντώνη Ζέρβα εντυπωσιάζει ιδιαίτερα και προκαλεί προβληματισμούς μακράς πνοής και αναμφισβήτητης γονιμότητας. Δεν εννοώ την πνευματική πανοπλία του ποιητή και δοκιμιογράφου, η οποία αρύεται τον πλούτο της από την ελληνική αρχαιότητα, τον ελληνιστικό κόσμο, τη βυζαντινή και μεσαιωνική ταυτόχρονα πνευματικότητα για να αυλίζεται με απίστευτη σχεδόν άνεση σε τόπους και σταθμούς της νεότερης και σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και διανόησης και μάλιστα χωρίς κανένα ίχνος ακαδημαϊσμού και στείρου εγκυκλοπαιδισμού. Στη σκέψη του δοκιμιογράφου τα μεγάλα ονόματα και οι σημαντικοί σταθμοί ανάπτυξης του λόγου και της σκέψης αναδύονται ως αναδημιουργικά αφομοιωμένο υλικό και δεν κατασπαταλώνται προς επίδειξη γνώσεων. Διασώζουν έτσι τη λειτουργικότητά τους, βοηθούν στην κατανόηση των προβληματισμών του συγγραφέα και, τέλος, αφήνουν το λόγο στον ίδιο το στοχαστή.

Προσωπική θεώρηση

Θα απαιτούνταν ιδιαίτερη μελέτη ευρύτερης επισκόπησης αυτής της παραμέτρου στο έργο του Αντώνη Ζέρβα, αλλά στο παρόν σημείωμα θα περιοριστώ σε κάτι το οποίο είναι κατά τη γνώμη μου ουσιαστικότερο: Εννοώ την προσωπική θεώρηση του στοχαστή, η οποία δεν είναι υποτελής ούτε των επιμέρους θεματικών των δοκιμίων τα οποία στεγάζονται υπό τον ιδιότυπο τίτλο «Επισκέψεις 2, Εγγραφα Εργασίας», ούτε, φυσικά, κάποιων γνωστών ιδεολογημάτων, παλαιότερης ή και σύγχρονης κοπής. Τα δοκίμια είναι πράγματι «έγγραφα εργασίας» και αυτό σημαίνει πως αναδύεται σκέψη, έργο δηλαδή το οποίο έχει μακρινές αλλά και εγγύτατες αφετηρίες.

Για τον Α. Ζέρβα δεν είναι δυνατή καμιά προσωπική πρόσληψη του κόσμου πέρα και έξω από την παράδοση η οποία πυκνώνεται, η οποία σαρκώνεται με τα κείμενα. Υπάρχει εδώ μια συνειδητοποίηση πνοής: «To πνεύμα δεν προσφέρεται ως αντικείμενο, αλλά μόνο στην έκφραση που του δίνει το σημείο, υλοποιούμενο, θα λέγαμε, στα κείμενα. Η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου είναι ότι διαθέτει λόγο σημαντικό, ότι μιλάει, και γι’ αυτό τα κείμενά του δεν μπορεί να είναι αντικείμενα» (σελ. 18). Οι μεγάλες διαπολιτισμικές παραδόσεις δεν γίνονται κατανοητές χωρίς αυτήν την αλήθεια και εδώ ο στοχασμός του συγγραφέα προσλαμβάνει μια νέα διάσταση. Ο διάλογος με το παρελθόν μας δεν είναι κάτι το οποίο προκύπτει ως καρπός περιέργειας, αλλά γνωριμία με το ίδιο μας το εγώ, αφού το εγώ δεν νοείται έξω από το διαπολιτισμικό πλαίσιο της παράδοσης, η οποία κινείται εσαεί και αναπλάθεται δημιουργικά υπό την προϋπόθεση ουσιαστικού διαλόγου μαζί της. Το υποκείμενο εκεί και μόνο εκεί ανακαλύπτει το πρόσωπό του και τις δυνατότητές του, την κρύφια ταυτότητά του η οποία βέβαια δεν έχει κάποιο ιδεατό πρότυπο, αλλά «στηρίζεται» σε δημιουργικές μήτρες που μαρτυρούν τις εκζητήσεις του εγώ.

Οι πολιτισμοί δεν πεθαίνουν

Οι γνωστοί και από Ευρωπαίους στοχαστές όροι «κοινότητα» και «κοινωνία» συνδέονται στη σκέψη του συγγραφέα μας με το μήνυμα του πολιτισμού, ο οποίος και τους επιβεβαιώνει και γι’ αυτό το λόγο οι «πολιτισμοί δεν πεθαίνουν» (σελ. 46), κάτι που αρκετοί σύγχρονοι δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν. Τι σημαίνει όμως αυτό; Από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται αυθόρμητα, θα λέγαμε, η βασική θέση του Α. Ζέρβα: Ο λόγος του μεγάλου συγγραφέα «μεταμορφώνεται μέσα μας σε υπόσχεση ζωής έναντι του εαυτού μας» (σελ. 152). Η θέση δεν είναι απλή, όπως θα μπορούσε να φανεί με την πρώτη ματιά, γιατί προϋποθέτει την κοινότητα, την κοινωνία, την πνευματική παράδοση και κυρίως τα άληστα βάθη του εγώ και της διαπροσωπικής κοινωνίας. Τίποτε δεν είναι βιώσιμο αν δεν εδράζεται σ’ αυτήν την «υπερβατικότητα», θα μπορούσαμε να πούμε, του εγώ και του εμείς και εδώ ο συγγραφέας με τις γοητευτικές του περιπλεύσεις σε Ευρωπαίους, Βυζαντινούς σύγχρονους Ελληνες διανοητές και λογοτέχνες καθιστά σαφέστατη αυτή του τη θέση.

Βέβαια, παρόμοιες καταθέσεις προϋποθέτουν μακρά και γόνιμη θητεία σε έξοχες και λαβυρινθώδεις δημιουργίες, ελληνικές και ξένες, θητεία στη σιωπή και πραγματική μάχη με τις ύστατες προσωπικές μας εμπνοές, χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει πραγματική ανάγνωση ούτε του πνευματικού συμβαίνοντος, ούτε του εαυτού μας. Hδη: «Οσο βαθύτερα κατέρχεσαι στη δική σου παράδοση, τόσο εκφανέστερη γίνεται η ενιαία μεταφυσική της ρίζα και τόσο εγγύτερα πλησιάζεις την αλήθεια» (σελ. 223). Το αληθεύειν, μαρτυρία του οποίου είναι και τα μεγάλα κείμενα των παραδόσεων, αναδύεται μόνο με βαθιές συνειδητοποιήσεις και δεν βρίσκεται στατικά καταχωρισμένο σε κάποιες μεγάλες μαρτυρίες. Ο Α. Ζέρβας προσλαμβάνει αναδημιουργκά την έννοια της παράδοσης και την εκτιμά με ιδιαίτερη οξυδέρκεια έτσι όπως διαμορφώθηκε τόσο στον ελληνικό χώρο όσο και στον ευρωπαϊκό. Αυτή η αλήθεια φαίνεται καθαρά σε όλες τις σελίδες των μελετημάτων και θα απαιτούνταν μακρές αναφορές στους Σολωμό, Πεντζίκη, Λορεντζάτο, Ζαμπέλιο, Heidegger, Gadamer, Girard κ.ά. για να καταφανεί όχι μόνο η σκέψη του δοκιμιογράφου, ούτε ο λόγος του, αλλά κυρίως ο προσωπικός τρόπος με τον οποίο η πνευματική δημιουργία γενικότερα καθίσταται πηγή ζωντανής κοινωνίας μας με τα τίμια και με τα μέγιστα.

Ο ρόλος του Βυζαντίου

Ο,τι όμως ξαφνιάζει τον αναγνώστη, πέρα απ’ τα όσα έχουν ήδη επισημανθεί, είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Α. Ζέρβας βλέπει τη σχέση του Βυζαντίου με το σύγχρονο Ελληνισμό. Ορμώμενος απ’ την προσωπική του ενασχόληση με τη λογοτεχνία, καθορά το πνεύμα της παράδοσης όπως καταγράφεται στα κείμενα και προβαίνει σε διαπιστώσεις, οι οποίες προϋποθέτουν μεν τα κείμενα, αλλά συναντιούνται με τα ριζώματα της ύπαρξης και με τις μεταφυσικές τους μαρτυρίες. Πρόκειται για προσωπικό άθλο του συγγραφέα, γιατί, πέρα από οποιεσδήποτε επιδράσεις, συναντάμε τη ζωντανή πνοή του προσωπικού λόγου, ο οποίος, γνώστης του σήμερα, αξιολογεί το χθες χωρίς το οποίο δεν είναι δυνατό να εκτιμηθεί ούτε το παρόν ούτε το μέλλον, πάντα βέβαια στο πλαίσιο των ανοιχτών οριζόντων της πνευματικής δημιουργίας.