Εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΕΦΑΝΗ
18/5/2007

Η σχέση με την ετερότητα

Ο ηθικός προβληματισμός για έναν κόσμο αβεβαιότητας και απροσδιοριστίας

Από μακρού χρόνου η ετερότητα στοιχειώνει τη δυτική σκέψη, τουλάχιστον με τρεις εδραίες μορφές της: τον ξένο, ως ετερότητα της ταυτότητας, τον θεό, ως ετερότητα του χθόνιου όντος και το τέρας, ως ετερότητα του «κανονικού» και του «φυσιολογικού». Και στις τρεις περιπτώσεις, η ηθική φιλοσοφία έχει πολλά να πει, ιδίως στον δικό μας κόσμο της αβεβαιότητας και της απροσδιοριστίας και στη δική μας εποχή, που παράγει συστηματικά ξένους και επήλυδες, που γεννά και θανατώνει καθημερινά τους θεούς και τα τέρατά της. Ο Richard Kearney, Ιρλανδός καθηγητής Φιλοσοφίας στο Boston College και στο University College Dublin, μιλάει με εμβρίθεια και στοχαστικότητα γι' αυτήν την εποχή, όπου τα media όποια σπίθα βρουν μπροστά τους τη φυσούν δυνατά και αποξενώνουν το σύγχρονο υποκείμενο από τις οικείες ετερότητες που κρύβει μέσα του. Το «Ξένοι, θεοί και τέρατα» επαναθέτει και ιχνηλατεί ορισμένα κεντρικά προβλήματα της ηθικής φιλοσοφίας υπό το πρίσμα μιας κριτικής ερμηνευτικής: η βαριά σκιά του θανάτου, το αίνιγμα του καλού και του κακού, το αίτημα για ένα θεϊκό θεμέλιο, η βαθιά κρίση της ταυτότητας, οι απωθημένες φρίκες και οι φασματικές επιστροφές τους, η αξίωση για τη φιλοξενία και τη δικαιοσύνη. Στον διάλογο μπαίνουν ορισμένες από τις ισχυρότερες φιλοσοφικές παραδόσεις του 20ού αιώνα: η ψυχαναλυτική, όπως εκφράζεται από τον Freud και τον Lacan, την Kristeva και τον Zizek, η φαινομενολογική του Heidegger, του Levinas ή του Ricoeur, η αποδομιστική του Derrida και του Caputο, η μεταμοντέρνα του Lyotard και του Baudrillard κ.ά. Πρόθεση του Kearney είναι να αφήσει ανοιχτό τον ορίζοντα μιας δυναμικής σχέσης με την ετερότητα, κατά την οποία: α) ο ξένος δεν υποπίπτει σε εξαίρεση ενός αυτοαναλυτικού εγώ, ούτε περιχαρακώνεται σε μια εξωτερική ως προς την υποκειμενική συνείδηση περιοχή, β) ο θεός δεν εξαντλείται στα εκάστοτε προσωπικά βιώματα, ούτε ανάγεται αποκλειστικά σε μια μεταφυσική σφαίρα και γ) το τέρας δεν αποτελεί τη φρικαλέα όψη του πολέμιου ή του μη ανθρώπινου. Με τις συντεταγμένες αυτές, επιχειρείται μια λεπτή ερμηνευτική πορεία, μια ερμηνευτική τού «μεταξύ», στα εδάφη της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας και «του τρέχοντος πολιτισμικού ασυνειδήτου», μια ερμηνευτική που πλησιάζει το ιδίωμα του μετα-μεταφυσικού ανθρωπισμού. Για την ερμηνευτική τού «μεταξύ», το εγώ και ο άλλος αναγνωρίζονται μέσω μιας αμοιβαίας περιχώρησης, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο άλλος υπάγεται και παγιώνεται ως έτερος του εγώ. Ο άλλος είναι ο άλλος για ένα εγώ, συχνά είναι η ετερότητα που κρύβεται μέσα στη συγκροτημένη ταυτότητα, αλλά δεν μπορεί να οριστεί στα όρια της ταυτιστικής λογικής. Οπως επίσης δεν μπορεί να εξωθηθεί στην άφατη και εντελώς αδιαφανή μορφή μιας εξωτικής, σχεδόν μαγικής οντότητας, που σαγηνεύει από μεγάλη απόσταση, αλλά είναι αδύνατον να αναγνωσθεί - όπως περίπου οι σειρήνες του ομηρικού Οδυσσέα. Ο άλλος βρίσκεται πάντα πιο κοντά απ' ό,τι νομίζουμε και προφυλάσσεται από τις εύκολες σχηματοποιήσεις με ένα πληθυντικό βλέμμα, το οποίο απευθύνει ο συγγραφέας στις διαφορετικές μορφές του. Το ανοίκειο, όπως άλλωστε και το οικείο, έχει πολλές μορφές και εκδηλώνεται με πολλές εκδοχές. Το γεγονός αυτό, όχι μόνο δεν οδηγεί σε μια σχετικιστική απραξία, αλλά, τουναντίον, πρέπει να ενεργοποιήσει την ικανότητά μας για ευαίσθητες και επίμονες αναστοχαστικές διακρίσεις ηθικού βάρους, διακρίσεις όπου εμπλέκεται αναπόφευκτα και το εγώ, δοθέντος ότι σε κάθε μορφή ετερότητας αντιστοιχεί και μια εκδοχή της ταυτότητας, για την οποία η ετερότητα είναι ετερότητα. Σε κάποια σημεία βέβαια, ο Kearney πληρώνει με πλατειασμούς, ίσως δε και με ανακρίβειες, την επιλογή του να αναφερθεί σε ποικίλα και, εν πολλοίς, ετερόκλιτα παραδείγματα, για να αποτυπώσει καλύτερα τον στοχασμό του. (Εννοώ κυρίως τα κινηματογραφικά παραδείγματα των τεσσάρων Alien και του Apocalypse Now Redux.) Καταφέρνει όμως να μετατρέψει τον πλατειασμό σε ελκυστική ανθολόγηση εικόνων από δημοφιλή έργα, ενώ, το κυριότερο, αποφεύγει με μεθοδική προσοχή τα αδιέξοδα όπου θα τον οδηγούσαν οι οριστικές τοποθετήσεις και τα βέβαια συμπεράσματα. Οπως παρατηρεί προσφυώς στον πρόλογο του βιβλίου ο Νικόλας Σεβαστάκης: «αν θεωρήσουμε την ετερότητα ως ολωσδιόλου αινιγματικό συμβάν [...], τότε γίνεται ανέφικτη η πεπερασμένη προοπτική μιας υπό όρους φιλοξενίας: στην εκδοχή της ακραίας ετερότητας, η φιλοξενία ή θα είναι "άνευ όρων" (Derrida) ή θα αποτελεί απλώς το τέχνασμα της κυριαρχίας του ιδίου επί του άλλου, μια στρατηγική ιδιοποίησης του άλλου από τον εκάστοτε κύριο της κατάστασης» (σ. 12). Από τη μια μεριά, η μεταμοντέρνα εμμονή στην εξωτερικότητα και, από την άλλη, η μοντέρνα ειδωλολατρία τού εγώ, που οικειοποιείται τον άλλον. Φετιχισμός του άλλου και θεοποίηση του εγώ: ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα ο Kearney, με διαδοχικές κινήσεις, σχηματίζει μια κριτική διαλληλία. Χάρη στα όνειρα, στη φαντασία και στις ουτοπικές προβολές, οι χάρτες της αυτογνωσίας διευρύνονται συνεχώς, καθώς συναντούμε τους άλλους να στέκονται αινιγματικά ή απειλητικά στα όρια της εμπειρίας μας και της δυνατότητάς μας να αφηγηθούμε τις περιπέτειες της ζωής.

• ΞΕΝΟΙ, ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΤΕΡΑΤΑ