εφ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ του ΤΑΣΟΥ ΓΟΥΔΕΛΗ
7/9/2001
Η προσωπική σφραγίδα
«Αρχίζοντας το "Σαρτόρις" αντιλήφθηκα ότι θα άξιζε τον κόπο να γράψω για τη μικρή ταχυδρομική σφραγίδα της γενέτειράς μου. Πίστευα μάλιστα ότι δεν θα ζούσα αρκετά, ώστε να εξαντλήσω το θέμα. Ωστόσο εξιδανικεύοντας τα πραγματικά γεγονότα θα είχα την ευκαιρία να χρησιμοποιώ το οποιοδήποτε ταλέντο μου, για να να φθάσω στην κορυφή. Ανοιξα ένα χρυσωρυχείο από διαφορετικούς ανθρώπους δημιουργώντας ένα δικό μου κόσμο. Μπορώ να κινώ γύρω γύρω αυτά τα πλάσματα, όπως ο Θεός, όχι μόνο στο χώρο, αλλά και στο χρόνο. Το γεγονός ότι έχω μετακινήσει χρονικώς τους ήρωές μου με επιτυχία, αποδεικνύει, σύμφωνα τουλάχιστον με τους υπολογισμούς μου, τη θεωρία μου για το χρόνο που είναι κατάσταση ρευστή και δεν έχει ύπαρξη παρά μόνο μια στιγμή στη ζωή κάθε ανθρώπου. Δεν υπάρχει "ήταν". Υπάρχει μόνο "είναι". Αν υπήρχε το "ήταν" θα ήταν ανύπαρκτες έννοιες ο πόνος και η λύπη...». Ουίλιαμ Φόκνερ
Το εκτενές αυτό μυθιστόρημα του διαχρονικού Φόκνερ, που το ξέρουμε στη συντομευμένη μορφή του ύστερα από παρέμβαση του εκδότη του, είναι γραμμένο το 1926. Την εποχή εκείνη ο σπουδαίος Αμερικανός δημιουργός (που ξεκίνησε ως ένας μάλλον μέτριος ποιητής για να καταλήξει μείζων πεζογράφος, επιβεβαιώνοντας το σχετικό κανόνα...), είχε αποφασίσει ν' ασχοληθεί με μία σάγκα, τη συγγραφή δηλαδή ενός εκτενούς έργου με θέμα την ιστορία μιας οικογένειας του Νότου: καλύτερο υλικό από αυτό που του πρόσφερε το πλούσιο βιογραφικό των ανιόντων του δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Διότι η περιπετειώδης, ιδιόρρυθμη ζωή των Σαρτόρις, που περιγράφεται στο βιβλίο, απηχεί σε μεγάλο βαθμό τη μυθολογία του γενεαλογικού δέντρου των Φόκνερ.
Πλαίσιο της δράσης είναι ο, προσφιλής στον Φόκνερ, γενέθλιός του αμερικανικός νότος, που τόσο γλαφυρά παρουσιάσθηκε στις σελίδες των βιβλίων πολλών άλλων φερώνυμων υπερατλαντικών συγγραφέων όπως π.χ. του Μαρκ Τουέιν, του Τόμας Γουλφ ή της Κάρσον ΜακΚάλερς. Και σε άλλα του κείμενα ο δημιουργός τού «Αβεσσαλώμ-Αβεσσαλώμ» είχε βυθιστεί κυριολεκτικά στις ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης περιοχής, στην οποία οφείλει και τη θερμή, αντιφατική και σκοτεινή του ιδιοσυγκρασία.
Ο Νότος που εμπνέει
Ο ανανεωτής αυτός του μυθιστορήματος της πατρίδας του, του οποίου η σύνθετη (κινηματογραφική) αφηγηματική φόρμα καθώς και η ευφυής πρόσμειξη τραγικών και ειρωνικών στοιχείων στο δραματουργικό επίπεδο προοικονόμησε τον αμερικανικό μεταπολεμικό μοντερνισμό, ήταν γνήσιος διανοούμενος του «αναγεννημένου» λογοτεχνικά Νότου κατά τη δεκαετία του '20 κυρίως. Οπως είχα τονίσει σε άλλη ευκαιρία, ο Φόκνερ υποστήριζε ότι ο Νότος δεν ήταν μεγάλη προωθητική δύναμη έμπνευσης γι' αυτόν, αλλά απλώς ένα σκηνικό που το ήξερε καλά: μ' αυτή του τη δήλωση ήθελε ίσως ν' απαλλαγεί από τη δέσμευση της «εντοπιότητας» και να υπαινιχθεί την καθολικότητα των συμβόλων του. Οπως και να έχει το πράγμα, δεν μπορεί κανείς να προσπεράσει το κριτικό σχόλιο των μελετητών του Φόκνερ, που βρίσκουν τόπο και ύφος άρρηκτα συνδεδεμένα καθώς «... η γραφή του Νότου είναι μια διονυσιακή και καταστροφική παραφορά, ένας τρόπος να καταποντίζεσαι μέσα της με τον τρόπο ενός τραγικού και μαινόμενου τραγουδιού, ενός λυρισμού του παραλόγου...».
Ακριβώς με έναν «λυρισμό του παραλόγου» ο Φόκνερ συνθέτει το έπος των Σαρτόρις, ανδρών (κυρίως) και γυναικών, που με την αιματώδη και αλαζονική προσωπικότητά τους προσπάθησαν να αρθρώσουν έναν ταυτοτικό λόγο απέναντι στην Ιστορία και το μοιραίο. Ενας θαυμαστής του Αισχύλου αλλά ταυτόχρονα ένας αιρετικός χριστιανός, επηρεασμένος από την αμερικανική ηρωολατρία καθώς και φιλελεύθερος, όπως ο Φ., δεν θα μπορούσε παρά να αιμοδοτεί τους ήρωές του με αντιφατικά συστατικά. Η αίσθηση της μοιρολατρίας, μαζί και η πίστη στην ατομική ελευθερία αναμεμειγμένη με συντηρητικά στοιχεία της παράδοσης του Νότου, προσφέρουν ένα κοκτέιλ παράξενης γεύσης στο χαρακτηρολογικό και εννοιολογικό επίπεδο: στα φοκνερικά κείμενα η ανθρώπινη τραγωδία συλλαμβάνεται ως μια παράλογα ωραία (και μάταιη) τροχιά να υπερπηδηθεί το αόρατο εμπόδιο, που κλείνει το δρόμο στην παραδείσια απόλαυση του ακέραιου προσώπου μας. Κάπου ο Νίτσε παραφυλάει: η διαδρομή έχει σημασία, το εγχείρημα εν τέλει, εφόσον το Γκράαλ είναι ανέφικτο.
Εάν συνόψιζε κανείς τις προθέσεις του συγγραφέα τού «Σαρτόρις» θα έλεγε, χωρίς ανεπίτρεπτες αφαιρέσεις, ότι τείνουν προς την υπόδειξη του φοκνερικού μοντέλου περί ηρωισμού. Το γενεαλογικό δέντρο των Σαρτόρις προσφέρεται για το σχετικό «δειγματισμό»: ο Τζων, η κεφαλή, έχει σκοτωθεί παράτολμα στον Εμφύλιο Πόλεμο, κληροδοτώντας στους επιγενομένους τη φλογερά ορμητική του ιδιοσυγκρασία. Βρισκόμαστε στα 1918, λίγο μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Σε μια τυπική επαρχιακή πόλη του Νότου, η οικογένεια του τραπεζίτη Μπάγιαρντ Σαρτόρις, γιου τού Τζων, έχει το μεγαλύτερο κύρος στη μικρή κοινότητα. Οι κάτοικοι νιώθουν θαυμασμό και δέος για τη συμπεριφορά των Σαρτόρις οι οποίοι δεν χάνουν ευκαιρία να επιβεβαιώνουν την όχι τυχαία εξουσία τους με τον αποκλίνοντα δυναμισμό τους. Ο Μπάγιαρντ έχει έναν αδελφό σκοτωμένο επίσης παράλογα σε σύγκρουση για πολιτικούς λόγους. Ο δισέγγονός του Τζων, αεροπόρος στην Ευρώπη, έχει χάσει τη ζωή του εντυπωσιακά, κάνοντας περιττά ακροβατικά κατά τη διάρκεια αερομαχίας. Συγκατοικεί με τη θεία Τζένυ, μια θηλυκή εκδοχή των Σαρτόρις, και τον άλλο δισέγγονό του Μπάγιαρντ, που στην αρχή της αφήγησης επιστρέφει στο σπίτι ύστερα από περιπλάνηση. Τα πρόσωπα που συμπληρώνουν το «καστ» είναι η Ναρκίσα Μπένμποου, που θα παντρευτεί το νεαρό Μπάγιαρντ και θα γεννήσει τον τελευταίο γόνο της οικογένειας (ενώ ο άντρας της θα σκοτωθεί πετώντας ριψοκίνδυνα με ένα αεροπλάνο, αφού πρώτα θα γίνει υπαίτιος του θανάτου του υπέργηρου προπάππου του κατά τη διάρκεια μιας ξέφρενης κούρσας με αυτοκίνητο). Επίσης ο αδελφός της τελευταίας Οράτιος, ένα είδος διανοούμενου που δεν μπορεί να εκφραστεί και αποξενώνεται κυνηγώντας το φάσμα της σωματικής ηδονής, ο Μπάιρον Σνόουπς, ένας λογιστή της Τράπεζας των Σαρτόρις που φέρεται με εσωστρέφεια ξένη προς τις συνήθειες των αφεντικών του και ο Σίμων, ένας νέγρος γερο-υπηρέτης, μια κουτοπόνηρη προσωπικότητα, με συμπεριφορά ασκημένης (αν και όχι πάντα ψευδούς) δουλικότητας. Τους κυρίως χαρακτήρες πλαισιώνουν ορισμένα κάπως πιο επεισοδιακά πρόσωπα, που ολοκληρώνουν, όμως, μια πλούσια και ερεθιστική πινακοθήκη ανθρώπινων περιπτώσεων.
Ο γερο-Μπάγιαρντ, ο δισέγγονός του αλλά και η αυταρχική θεία Τζένυ, συγκεντρώνοντας τα χαρακτηριστικά των Σαρτόρις, συνδυάζουν ευγένεια, αλαζονεία και μια ανάλογη θέαση του πεπρωμένου, το οποίο ανταγωνίζονται επί ίσοις όροις. Είναι προσδεμένοι στις παραδοσιακές αξίες με ένα τρόπο προσωπικό: σαν η Ιστορία να τους πρόσφερε απλά τις υπηρεσίες της και εκείνοι οφείλουν να τη θυμούνται μόνο μέσα απ' αυτήν την οπτική. Ο χρόνος είναι ένα μέγεθος υποκειμενικό, ενεργούμενο των φορέων του: οι Σαρτόρις φιλοξενήθηκαν από τις εκάστοτε συνθήκες στις οποίες επεδίωξαν να δώσουν τα χαρακτηριστικά τους. Αντιλαμβανόμενοι την παραδοξότητα των φαινομένων και την ανηλεή λογική τους, προσπάθησαν να προλάβουν οποιοδήποτε καγχασμό τους αρνούμενοι να ζήσουν λοιδορούμενοι: προτίμησαν, λοιπόν, τον ηρωικό (;) θάνατο, σε μια απελπισμένη χειρονομία αυτοεπιβεβαίωσης. Ο γερο-Μπάγιαρντ, σαν το «παλικάρι» του Παλαμά, αρνείται να ακολουθήσει τις συμβουλές του νεαρού, μοντέρνου γιατρού της πόλης και να χειρουργηθεί για ένα καρκίνωμα στο πρόσωπο, προτιμώντας την ξεπερασμένη κούρα του παραδοσιακού δόκτορα Πήμποντυ.
Ο Φόκνερ στήνει ευήκοον ους σε ένα παρελθόν που συμπυκνώνεται σε μια «μουσική ηρωικών φαντασμάτων». Οι Σαρτόρις του χρωμάτισαν τις περασμένες εποχές με το να δώσουν ένα όνομα στο πιόνι που εκπροσωπούν στο παιχνίδι του Παίκτη. Ομως παράλληλα ο (συντηρητικός) Φόκνερ αμφιβάλλει για την ηθική της εξέγερσης των ηρώων του αντιμετωπίζοντάς τους ως δημιουργήματα «ενός παλιού και νεκρού μοντέλου... το οποίο ο ίδιος ο Παίκτης το 'χει βαρεθεί λιγάκι...».
Γοητευτικός ρομαντισμός
Παίζοντας με τον αφηγηματικό χρόνο ο δημιουργός των «Κλεφτών» κυκλοφορεί ελεύθερα μέσα σ' αυτόν υιοθετώντας μια πυκνή όσο και ανακόλουθη γραμμή. Τα πρόσωπα αποκτούν ταυτότητα και τη θέση τους στα συμβάντα βαθμιαία, γιατί ο Φόκνερ ενδιαφέρεται για το συνειρμό πρωτίστως παρά για τη μαθηματική παράταξη: ωστόσο τα νήματα στην εξέλιξη της δράσης συνδέονται θαυμάσια μέσα από τις παλινωδίες σχηματίζοντας έναν στερεό ιστό. Είναι φανερή η «μονοφωνία» του Φόκνερ όσον αφορά τις ιδέες των ηρώων του, οι οποίοι στην πραγματικότητα είναι ένας. Ο πρώτος εκφράζεται μέσα από το γοητευτικό ρομαντισμό των Σαρτόρις, παλιών και νέων, αν και όπως προελέχθη στο τέλος αμφιβάλλει λιγάκι για τις επιλογές τους, θεωρώντας τις περίπου ως Υβριν.
Η κ. Εύη Γεωργούλη, με βαθιά γνώση και αίσθημα μετέπλασε την εύφορη όσο και δύσκολη γλώσσα του πρωτότυπου, του οποίου οι σύνθετες, περιγραφικές εικόνες αναδίδουν ένα αξεπέραστο άρωμα ανθρώπων και φύσης. Δικαιολογημένοι οι κριτικοί που χαρακτήρισαν το συγγραφέα του ως έναν από τους καλύτερους ραψωδούς της αμερικανικής γης.
Ο Φόκνερ σε κάποια βιβλία του είναι δυσνόητος. Ο ίδιος πάντως, πολύ ορθά, έδωσε την εξής απάντηση σε ερώτηση ως προς το «Τι να κάνουν οι αναγνώστες που τα διάβασαν τρεις φορές και δεν τα κατάλαβαν;»: «Να τα διαβάσουν τέσσερις»...
