εφ. ΤΟ ΒΗΜΑ του ΧΑΡΗ Ε. ΡΑΠΤΗ
16/5/2004
Από τη σαγήνη στην απώθηση
Οταν ο συμβολιστής Βαλερύ συναντάται με έναν «μισθοφόρο όλων των Μουσών εκ περιτροπής»
H γνώση, η τέχνη και η φιλοσοφία αναπτύσσονται έτσι μέσα μου, που θα γεννήσω οπωσδήποτε μια μέρα κενταύρους.
Νίτσε
Τα τρία κείμενα που συνθέτουν την Εισαγωγή στη μέθοδο του Λεονάρντο ντα Βίντσι (το ομότιτλο του 1894, το Σημείωση και παρέκβαση του 1919 και το Ο Λεονάρντο και οι φιλόσοφοι του 1929) συγκαταλέγονται στα φιλοσοφικο-αισθητικά αριστουργήματα της νεωτερικότητας. Μνημεία ενός ασύγκριτου στοχαστικού εύρους και μιας γλωσσικής δεξιοτεχνίας στα όρια της εκζήτησης επιτίθενται με τη δυσκολία τους στον αναγνώστη, που βλέπει να παρελαύνουν ζητήματα αισθητικής, ιστορίας και κριτικής της τέχνης, ποιητικής, λογοτεχνικής θεωρίας, ζητήματα φιλοσοφικά, επιστημονικά και επιστημολογικά, περισσότερο επίκαιρα σήμερα απ' ό,τι ενδεχομένως τον καιρό που διατυπώνονταν για πρώτη φορά. Ο Βαλερύ ανέκαθεν προπορευόταν της εποχής του, και για τον λόγο αυτό συνεχώς επιστρέφει, όταν νεότεροί του επαγγελματίες φιλόσοφοι, που επέδειξαν ανάλογη πολυγνωσία και δημιουργική πολυμέρεια, πλέον διαβάζονται με μειωμένο ενδιαφέρον, αν διαβάζονται καν - αναφέρομαι, για παράδειγμα, στην περίπτωση του Σαρτρ και στην πρόσφατη έκδοση των αυτοβιογραφικών του Λέξεων (Αγρα, 2003). Ο αναγνώστης επομένως που, παρακινημένος από τον τίτλο του βιβλίου, θα ζητήσει σε αυτό ένα είδος βιογραφίας του Λεονάρντο ή μια σπονδυλωτή μονογραφία για το έργο του είναι βέβαιο ότι θα απογοητευθεί: «Οι καλλιτέχνες και οι εραστές της τέχνης που θα 'χουν φυλλομετρήσει ετούτο εδώ με την ελπίδα να βρουν κάποιες εντυπώσεις παρμένες από το Λούβρο, και τη Φλωρεντία ή το Μιλάνο, θα πρέπει να μου συγχωρέσουν την παρούσα διάψευση». Να το πούμε ευθύς εξ αρχής: ο «δύστυχος» Λεονάρντο δεν υπάρχει για τον Βαλερύ? τουλάχιστον όχι περισσότερο απ' ό,τι, λόγου χάριν, ο Κύριος Τεστ, η διάσημη μετακαρτεσιανή λογοτεχνική περσόνα του Βαλερύ, που αρχίζει να γράφεται όταν πρωτοδημοσιεύεται η Εισαγωγή (ο Βαλερύ ήταν μόλις 23 χρόνων και έτοιμος συγγραφέας). Ο Λεονάρντο δεν αποτελεί παρά ένα κύριο όνομα και τίποτε παραπάνω, ένα «πλάσμα της σκέψης», το «φόντο μιας μεθόδου», ένα «ομοίωμα» μέσω του οποίου ένα πνεύμα επιθυμεί να δώσει ζωή στο σύστημα που επιβάλλει στον ίδιο του τον εαυτό, κοντολογίς ένα «ωραίο θέμα» για να προβάλει ο συγγραφέας τις προσωπικές του μέριμνες. Διόλου δεν μας εκπλήσσει αυτό, ειδικά όταν έχουμε να κάνουμε με έναν συγγραφέα που όλα του τα έργα συνιστούν ένα λιγότερο ή περισσότερο συγκεκαλυμμένο ημερολόγιο του πνεύματός του. Γιατί όμως τον Λεονάρντο;
Τα όρια της νόησης
Σίγουρα για το προφανές: ένας συγγραφέας της εμβέλειας του Βαλερύ, που ανάλωσε τη ζωή του ανιχνεύοντας τους μηχανισμούς και τα όρια της δημιουργικής νόησης, και φρίττοντας με τα προσωπικά του όρια, ο οποίος μάλιστα είναι το αποτέλεσμα της - σχεδόν μυθικής - ιδέας που είχε για τις διανοητικές του ικανότητες, ήταν μοιραίο να γοητευθεί από αυτόν τον «μισθοφόρο όλων των Μουσών εκ περιτροπής», που υπήρξε ο Λεονάρντο. Υπό αυτήν την έννοια, ο Βαλερύ δεν μπορούσε να μη συναντήσει τον Λεονάρντο και, από αντίδραση ίσως στα τόσο απτά όριά του, να μην ενδιαφερθεί για το φαινόμενο του καθολικού πνεύματος και τη σχεδόν ασύλληπτη δυνατότητα μιας πολλαπλότητας ταλέντων που ανθούν χωρίς να αλληλοσκιάζονται - «τι μπορεί ένας άνθρωπος;» ρωτούσε στη Βραδιά με τον κύριο Τεστ (Ο κύριος Τεστ, Ολκός 1995). Πέραν όμως του προφανούς, που μας εκθέτει άλλωστε στον κίνδυνο του ψυχολογισμού, τι; Θέλω να πω, πώς εξυπηρετεί την εξεικόνιση του βαλερικού στοχασμού η «περίπτωση Λεονάρντο»; Κατ' αρχάς η Αναγέννηση είναι η περίοδος κατά την οποία επαναπροσδιορίζεται εξ ολοκλήρου ο όρος «θεωρία». Μέχρι τότε ως θεωρία νοούνταν εκείνη η ματιά, χάρη στην οποία μπορούσαν να αναγνωριστούν οι αμετάλλακτες μορφές. Για τους αναγεννησιακούς όμως τεχνίτες και καλλιτέχνες οι μορφές δεν συνιστούσαν αιώνια ιδανικά, αλλά μεταβλητά μοντέλα. Γι' αυτούς ο όρος «θεωρία» διόλου δεν υποδήλωνε την παθητική παρατήρηση του ιδανικού, αλλά την προοδευτική επεξεργασία μοντέλων ταγμένων στην υπηρεσία της παρατήρησης και του πειράματος. Ετσι γεννήθηκαν η επιστήμη και η τεχνολογία και ό,τι άλλο συνηθίζουμε να κατατάσσουμε στους μοντέρνους καιρούς. Τι πιο πρόσφορο, λοιπόν, για τον άνθρωπο που πρέσβευε τη δυναμική διαπλοκή του είναι, του γνωρίζειν και του πράττειν, την «αξιοσημείωτη αμοιβαιότητα ανάμεσα στη δημιουργία και τη γνώση, όπου η πρώτη είναι εγγύηση της δεύτερης», γι' αυτόν τον στοχαστή που τόσο λάτρεψε τις χαρές της «κατασκευής» - κουσούρι από τη θητεία του στον Ντεκάρτ, μαζί με την προσκόλληση στη μέθοδο και στα αιτήματα για διαύγεια, καθαρότητα και ακρίβεια -, και που όλες του οι αξιώσεις είναι εκείνες ενός καλλιτέχνη, τι πιο εύστοχο από το παράδειγμα του κατ' εξοχήν αναγεννησιακού καλλιτέχνη-κατασκευαστή, ο οποίος, με την «επίμονη αυστηρότητα» (hostinato rigore) για έμβλημά του, ποιούσε για να καταλάβει. «Τι ξέρουμε;» διερωτάται ο Βαλερύ. «Ξέρουμε αυτό που μπορούμε. Ολο το υπόλοιπο δεν είναι παρά αλλαγμένα λόγια».
H αρχιτεκτονική ως παράδειγμα
Κοντά στο πρότυπο του καλλιτέχνη-κατασκευαστή - δεν είναι ασφαλώς τυχαίο πως, για να διαυγάσει τη λεοναρδική μέθοδο, ο Βαλερύ παίρνει ως παράδειγμά του, όχι τη ζωγραφική, αλλά την τόσο προσφιλή σε αυτόν μη μιμητική τέχνη της αρχιτεκτονικής (βλ. τον διάλογο Ευπαλίνος ή Ο Αρχιτέκτων, Αγρα 1988) - εκείνα του καλλιτέχνη επιστήμονα και φιλοσόφου: ο «κένταυρος» Λεονάρντο του Βαλερύ «βάλλει τις πιο αρχαίες διακρίσεις». Τις απόψεις του αυτές, είδωλα μιας προσωπικής μυθολογίας περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, ο Βαλερύ τις εκθέτει στο Ο Λεονάρντο και οι φιλόσοφοι, γραπτό νιτσεϊκότερο του Νίτσε, μιας από τις ανομολόγητες πηγές του, όπως μας έδειξε μια και καλή ο Ντεριντά (βλ. το Qual Quelle στα μείζονα, και αμετάφραστα ακόμη, Marges). Ολα μέσα στο κείμενο αυτό μοιάζουν να οδηγούν στον γερμανό φιλόσοφο: η συστηματική δυσπιστία έναντι του συνόλου της μεταφυσικής, που περίπου την αντιμετωπίζει - όπως και ο λογικός θετικισμός, με τον οποίο από πολλές απόψεις συγγενεύει - ως γλωσσικό νόσημα? η έννοια του φιλοσόφου-καλλιτέχνη? τα ρητορικά και φιλολογικά ερωτήματα, στη βάση των οποίων επερωτά τη φιλοσοφία και την ιστορία της? η καχυποψία με την οποία περιβάλλει αξίες, όπως η αλήθεια, το νόημα, το είναι, το νόημα του είναι, που χαρακτηρίζονται απερίφραστα ως «καλώς εφαρμοσμένες συμβάσεις»? τέλος, η έμφαση σε αυτό που αποκαλεί το «μοντέρνο πειστήριο», τη σχέση γνώσης και δύναμης: «Κάθε γνώση δεν αξίζει παρά ως περιγραφή ή λήψη μιας εξακριβώσιμης δύναμης». Ο Βαλερύ, χωρίς καμία αμφιβολία, αισθάνθηκε αυτή την εγγύτητα με τον Νίτσε σαν βάρος, από το οποίο βιάστηκε να απαλλαγεί. Γι' αυτό και τον απώθησε. Παρά τις όποιες αντιρρήσεις, δεν μπορεί κανείς παρά να εξάρει την τόλμη τής Ελισσάβετ Βαρώνου να αναμετρηθεί με ένα κείμενο τέτοιας δυσκολίας, που η μετάφρασή του καθίσταται διάβημα εν πολλοίς απονενοημένο, και να δρασκελίσει, για λογαριασμό μας, το κατώφλι μιας γλώσσας εξωπραγματικής ακρίβειας και εκλέπτυνσης. Τούτη τη φορά, οι εκδόσεις Ινδικτος υπερέβησαν τα εσκαμμένα σε καλαισθησία. Μια εξαιρετική έκδοση τριών σπουδαίων κειμένων, που θα αρτιωνόταν με ένα πλουσιότερο επίμετρο, προκειμένου να τη συνδράμει κατά τη μοναχική της είσοδο στην ερημιά τής εν Ελλάδι αισθητικής θεωρίας.
